Inleiding
In de “Coburger Emailrundbrief” 8/92 van 2 november j.l. staat een artikel van de hand van dr Walter Lachmann dat ik probeer te vertalen omdat het me belangwekkend lijkt voor emailleurs, die graag hun technische mogelijkheden uitbreiden. Zelf heb ik het niet geprobeerd, dus ik weet er niets van, alhoewel ik het best zou willen proberen.
Etsen van koper voor champlevé
Van jaren her is het etsen van koper voor de goudsmid en emailleur een ongezond akkevietje. Er worden daarvoor salpeterzuur en ijzerchloride aanbevolen, die giftig zijn, slechts ondiepe bijtingen opleveren en brokkelige contouren achterlaten. Hieronder wordt een nieuwe methode beschreven die anders is dan de in de leerboeken beschreven etsing door middel van salpeterzuur. Misschien is het etsen met salpeterzuur en het daaraan verbonden ontwijken van giftige stikstofoxyden de reden dat nog maar weinig met de champlevé techniek wordt gedaan. In tegenstelling met de leerboekopvatting, dat slechts salpeterzuur koper wegbijt, wordt hier met zwakker zoutzuur (ca. 5%) en waterstofperoxyde (10 of 30%) gewerkt. Dit proces is vooral geschikt voor het bewerken van holle objekten, gebruiksvoorwerpen zoals vazen, ringen, doosjes, bekers met champlevé. Aan de hand van de bewerking van een servetring wordt het proces beschreven, dat zeker enige technische vaardigheid vereist.
Procedure
- In een, als het kan, doorzichtige rechthoekige kunststof bak (koffiedoos uit een huishoudelijke artikelen winkel) van tenminste 300 ml wordt in de korte kant een bijna half cirkelvormige uitsparing van ongeveer 1 cm gevijld.
- De koperen ring (stuk van een buis van 5 cm doorsnede, hoogte 2,5 cm en 2 mm dikte) wordt aan de binnenzijde tenminste eenmaal geëmailleerd, om later schoonmaakwerk te besparen. Dan volgt op de gebruikelijke manier de tekening door het opbrengen van afdeklak naar gewenst ontwerp. Geschikt is, naast de bekende asfaltlakken, de volgende zuurvaste lak: Galvano-Resist-lack PR 0036 Brent electronic system group, Werk Pagolin, Postfach 1050, W 8503 Altdorf. Om deze lak nog elastischer te maken, worden per 100 cm³ 2 druppels naaimachine-olie toegevoegd. De lak kan met in de handel verkrijgbare lakverdunner verdund worden. De ring wordt bij wijze van ondersteuning op een rubberen stop (= kurk) vastgeschoven. Ook het vastplakken met afdeklak op een houten schijf is mogelijk. Een gummi, silikonen of kurken stop kan in een apotheek of een laboratoriumbenodigdhedenzaak verkregen worden. Als er houten schijven of kegels gebruikt worden, moeten die volkomen met afdeklak ommanteld worden.
- Op de open kant van de ring wordt met afdeklak een zuurbestendige folie geplakt (bv. een dun plaatje kunststof). Beide randen van de ring moeten goed met afdeklak zijn afgesloten, om het toetreden van zuur te verhinderen.
- De ondersteuning van de ring, van wat voor materiaal die ook gemaakt is moet, om hem aan de as te kunnen bevestigen, in het midden een boring krijgen van 1 cm. Als materiaal voor de as kan gebruikt worden: een buis van messing, koper of ijzer van ca. 15 cm. Die wordt stevig vastgemaakt in de doorboring (geen elastische lijm gebruiken, die niet door en door verhardt en die speling toestaat). Om de installatie met een electromotor, die ongeveer 4 omwentelingen per minuut maakt, te verbinden, levert enige technische moeilijkheden op. Geschikt voor dit doel zijn kleine synchroonmotoren, zoals die gebruikt worden in de etalages van apotheken of drogisterijen. Eventueel ook verkrijgbaar in winkels voor modelbouw.
- De ringhouder wordt aan de motoras geschoven en door middel van een stukje rubberen slang of met Tesafilm bevestigd.
- Het eigenlijke etsen kan beginnen. De etsvloeistof bestaat uit zoutzuur (5%) en waterstofperoxydeoplossing (30%). Het te koop zijnde zoutzuur (technisch) is ca. 30%. De verdunning met leidingwater heeft als volgt plaats: 5 delen leidingwater + 1 deel zoutzuur = 6 delen zoutzuur ca. 5%. Voor een mengsel van 250 ml van het verdunde zuur moet 17 tot 20 cm³ waterstofperoxyde worden toegevoegd. Dit mengsel kan de hele dag gebruikt worden. In plaats hiervan kan ook een waterstofperoxyde-oplossing van 10 % gebruikt worden. Flessen voor het bewaren van waterstofperoxyde moeten niet luchtdicht worden afgesloten. Daarmee wordt de bak zover gevuld dat de servetring ongeveer 1 tot 1,5 cm onder is. Om te besparen op de etsvloeistof en om een groter verval te bereiken wordt de bak gedeeltelijk met knikkers gevuld. De uitsparing in de rand van de bak dient als geleiding van de as. Door de draaiing van de motor ontstaat cirkelgewijs het uitbijten van het koper. Doorde rand van de bak is te zien, hoe zich groenige, naar de bodem zakkende slierten aftekenen. Dat is koperchloride. De tijdens het etsen ontsnappende gasbelletjes bestaan uit waterstof. Die zijn ongevaarlijk door de geringe hoeveelheid. Als etsdiepte wordt 0,3 mm, en bij toepassing van rood emaille 0,5 mm, aanbevolen. ( Dan volgt een zin die ik niet begrijp en daardoor niet goed kan vertalen: Die Stege werden, gute Entfettung 8. vorausgesetzt, kaum unterwandert. Ik vermoed dat bedoeld wordt: De afgedekte delen worden, onder voorbehoud van goede ontvetting, nauwelijks aangevreten). Toevoeging van warmte is niet bevorderlijk voor het proces. De etsduur bedraagt 3 tot 3,5 uur. Waterstofperoxyde kan bijgeschonken worden. Voor het ontvetten van koper wordt ATA schuurpoeder aanbevolen (niet de schuurvloeistof). Organische oplosmiddelen zijn bij benadering niet zo effectief.
- Vlakke platen kunnen ook geëtst worden, als ze aan perlon draden onder een hoek van 45° in de etsvloeistof worden opgehangen met de te bewerken zijde naar onderen gericht.
Voorzorgsmaatregelen (naar beproefd voorschrift)
- Het te verdunnen zuur (30%) in het water gieten (leidingwater) en niet andersom (Ezelsbruggetje: giet nooit water in zuur anders breekt het monster los)
- Ook moet je het buiten doen. De toevoeging van waterstofperoxyde is ongevaarlijk, alleen moet aanraking met de huid vermeden worden. Optredende witte huidaandoeningen kunnen onmiddellijk met een vette crême behandeld worden. In waterstofperoxyde gedrenkte lappen moeten niet in de prullebak worden geworpen. Heel voorzichtige mensen kunnen een bril opzetten.
Afvoer
Na het etsen blijft er een groenige heldere vloeistof over: koperchloride. Die wordt in een plastic emmer gedaan en verdund met water en deel voor deel met soda onder het ontwijken van koolzuur geneutraliseerd (het schuimt). De neutralisatie wordt aangegeven door een blijvende vertroebeling en door verandering van kleur, maar kan ook met “Universal-Indikator Papier Merck” of lakmoespapier gecontroleerd worden. Grotere holle lichamen kunnen op eenzelfde manier behandeld worden. Het verdient aanbeveling om met behulp van afdeklak een houten handvat aan het voorwerp te bevestigen. Na het etsen wordt de afdeklak met oplosmiddel verwijderd en het opvullen met en inbranden van emaille kan beginnen. Aldus het artikel…
Naschrift
Bij het lezen van deze publicatie zou ik graag de volgende kanttekeningen plaatsen: Zelf heb ik met het hele proces geen enkele ervaring, noch heb ik ooit een champlevé gemaakt, wat ik best zou willen. Nu heb ik niet direkt behoefte aan servetringen, maar vlakke plaatjes met champlevétechniek, dat lijkt me wel wat. Dan heb ik begrepen uit het voorgaande dat ik dat stuk met die motor kan overslaan. Dat wordt heel wat eenvoudiger: alleen een plastic bak blijft dan over. Dat het plaatje scheef moet hangen, dient om de waterstofbelletjes makkelijk te laten ontsnappen. Immers, daar waar zo’n bel blijft hangen, ontbreekt de bijting. Als afdeklak zou ik proberen dat wat ik vroeger gebruikte bij het maken van een drukvorm, wanneer ik me met de grafische techniek bezighield van het etsen
Dat was een oplossing van schellak in spiritus, die voor het politoeren van meubels gebruikt werd. Daarbij zou ik etsgrond gebruiken, waarin je gemakkelijk een tekening kunt aanbrengen om uit te bijten. Het is erg goed om chemisch afval zelf te neutraliseren voor je het weg doet, maar zou je chemisch afval niet onder vermelding van de naam (koperchloride) kunnen inleveren bij een daarvoor opgerichte afdeling van de reiniging? Al met al lijkt me dit een thema voor een workshop…..
Den Haag, 1 febr. 1993 Go de Kroon
